صفر تا 100 آبیاری گندم (آبیاری بارانی گندم، آبیاری قطره ای و…)

گندم یکی از پرطرفدارترین محصولات میان کشاورزان است زیرا نسبت به بسیاری از انواع آب و هوا، خاک و ارتفاعات سازگاری بالایی از خود نشان می‌دهد. این محصول از قدیمی‌ترین غلات کشت شده توسط انسان است که سهم به سزایی در تامین غذای مردم دارد.

در سال‌های اخیر، افزایش حجم تولید گندم با وجود ثابت بودن سطح زیر کشت در سالهای اخیر نشان دهنده بهبود عملکرد کشاورزان در کاشت گندم با استفاده از تکنولوژی‌های کشاورزی است. یکی از مهم‌ترین مسائل در حیطه کشت هر محصولی از جمله گندم، آبیاری صحیح و به موقع محصولات است. در این مقاله با صفر تا صد بهترین روش آبیاری گندم آشنا خواهیم شد.

بررسی طول دوره رشد گندم

پیش از آن که به بررسی جزئیات آبیاری گندم برسیم، باید در مورد طول دوره رشد گندم اطلاعاتی را مرور کنیم. پارامترهای زیادی در رشد بهینه گندم تاثیر دارند که مدت زمان تابش آفتاب و دمای محیط، از مولفه‌های مهم آن است. اصولا جز برخی از انواع گندم زمستانه که مقاومت بالایی در برابر سرما داشته و تا دمای 20- را نیز تحمل می‌کنند، سایر انواع نسبت به دمای زیر 5 درجه سانتی‌گراد و بالای 34 درجه سانتی‌گراد حساس بوده و این شرایط دمایی می‌تواند موجب آسیب به دانه‌ها شود.

آسیب دیدن دانه‌های گندم منجر به افزایش تعداد دانه‌های ریز در تناژ محصولات در هنگام برداشت می‌شود. باید توجه داشت آن دسته از گندم‌های زمستانه که نسبت به سرما مقاوم هستند نیز در بهار مقاومت خود را از دست داده و سرمازدگی در دوره گلدهی، می‌تواند موجب از بین رفتن محصول گندم شما شود.

کل دوره رشد یا چرخه زندگی گندم بهاره، بین 100 تا 170 روز است اما برای بالغ شدن گندم پاییزه بین 180 تا 300 روز زمان لازم خواهد بود. حتی دوره‌های رشدی بالای 300 روز نیز برای گندم مشاهده شده است.

نیاز آبی گندم در طول دوره رشد

عامل نابودکننده رطوبت گندم و خاک، تبخیر و تعریق است. میزان تبخیر و تعریق در مناطق مختلف و با توجه به شرایط محیطی، نوع خاک، پوشش گیاهی و آب و هوا متفاوت است. به طور میانگین، میزان تبخیر و تعریق محصولات زراعی از قبیل گندم بین 200 تا 500 میلی‌متر است اما اگر گندم در منطقه‌ای خشک و کم‌آب کشت شود و تحت آبیاری سنگین قرار بگیرد ممکن است بین 600 تا 800 میلی‌متر نیز تبخیر داشته باشیم.

در تمامی مراحل کاشت و رشد گندم، رطوبت خاک و گیاه ضروری است. به خصوص در مراحل ریشه‌زنی و گلدهی که مهمترین مراحل رشد گندم به حساب می‌آید، خشکی خاک آسیب زیادی به گندم وارد خواهد کرد.

در ابتدای کشت گندم و آغاز فصل رشد، به علت دمای پایین هوا و کوتاه بودن ریشه گندم‌ها، نیاز آبی نیز پایین‌تر است و به کمی بیشتر از 2 میلی‌متر در روز می‌رسد. اما با رشد ساقه و بلندتر شدن قد گندم و در پی آن بالاتر رفتن دمای هوا، نیاز محصول به آب بالاتر رفته و بین 5 تا 8 میلی‌متر در روز خواهد بود.

مطالعات مختلفی برای پی بردن به تنش‌ها و استرس‌های آبی گندم  صورت گرفته است. بنا بر این تحقیقات، دوره‌هایی که گندم بیشترین فشار را در برابر تنش آبی دارد عبارتند از دوره جوانه‌زنی، گلدهی و هنگام رشد دانه های جوان.

نبود آب در این مراحل می‌تواند موجب کاهش رشد، کاهش تناژ یا حتی مرگ گندم شود. همانطور که تنش آبی یا کمبود آب موجب اختلال در عملکرد گندم می‌شود، آبیاری بیش از حد و فراوان نیز موجب کاهش سطح اکسیژن خاک و اختلال در عملکرد محصول می‌گردد. کمبود اکسیژن خاک اگر به سه روز برسد موجب کاهش عملکرد جذب مواد مغذی و آسیب جدی به ریشه گندم خواهد شد.

مقدار آب مورد نیاز و تعداد دفعات آبیاری گندم

حجم و تعداد دفعات آبیاری گندم به میزان بارندگی منطقه، جنس خاک و نوع بذر شما بستگی دارد. اولین آبیاری بلافاصله بعد از کشت و دومین مرحله، بین 20 تا 25 روز پس از کشت گندم (دوره ریشه‌زنی) که از حیاتی‌ترین مراحل کشت گندم است انجام می‌شود.

آبیاری‌های بعدی به ترتیب در مرحله پنجه‌زنی (بسته به نوع گندم، 40 تا 45 روز بعد از کشت)، در مرحله ساقه‌زنی (یعنی با توجه به نوع گندم بین 45 تا 70 روز بعد از کشت)، در مرحله گلدهی (یعنی 90 تا 95 روز بعد از کشت، باز هم بسته به نوع گندم)، در مرحله بلوغ (یعنی 105 تا 110 روز بعد از کشت) و در نهایت در مرحله قبل از برداشت یعنی 120 تا 125 روز بعد از کشت انجام می‌شود.

در این مرحله یعنی حدود 4 ماه بعد از کاشت گندم، دیگر زمان قطع آبیاری گندم فرا رسیده است. این تقسیم‌بندی به صورت کلی انجام شده‌ است و احتمال دارد در برخی از اقلام گندم زودتر یا دیرتر نیاز به آبیاری وجود داشته باشد.

معیار شما برای آبیاری نباید منحصر به تعداد روزهای گذشته از کشت باشد بلکه، با توجه به مرحله‌ای که گندم شما در آن قرار دارد، آبیاری را انجام دهید. برای مثال، گندم بهاره زودتر از گندم پاییزه و زمستانه به مرحله ریشه‌زنی می‌رسد،در نتیجه نیاز به گذراندن 20 تا 25 روز به صورت الزامی وجود ندارد.

همچنین همراه با آبیاری، در هر کدام از این مراحل استفاده از کودهای مخصوصی که بتواند نیازهای گیاه را به خوبی برطرف کند، ضروری است. به عنوان مثال در مرحله جوانه زنی مصرف کود 10-52-10 و در مرحله خوشه دهی مصرف کود پتاس بالا توصیه می‌شود. ما برای راحتی شما عزیزان در مقاله «جدول کود دهی گندم» بهترین برنامه کودی گندم را ارائه داده‌ایم که می‌توانید آن را مطالعه کنید.

کامل‌ترین برنامه آبیاری گندم

همانطور که در بالا اشاره کردیم، گندم‌ها به سه دسته پاییزه، زمستانه و بهاره تقسیم می‌شوند که هر کدام، برنامه آبیاری خاص خود را دارند.

آبیاری گندم پاییزه

پس از آنکه طبق نکاتی که در مقاله «بهترین زمان کشت گندم پاییزه» بیان کردیم، اقدام به کشت گندم پاییزه کردید، اکنون باید با دوره‌های حیاتی آبیاری آن آشنا شوید. اولین مرحله آبیاری گندم پاییزه بعد از کشت، در مرحله جوانه‌زنی انجام می‌شود.

این آبیاری اولیه از اهمیت خاصی در رشد گندم برخوردار است زیرا موجب رطوبت بستر خاک در ابتدای رشد گندم شده، ریشه را تحریک به رشد کرده و به جوانه‌زنی گندم کمک زیادی می‌کند. در صورتی که آبیاری در این مرحله به درستی صورت نگیرد و رطوبت خاک کافی نباشد، ممکن است جوانه‌زنی به تاخیر افتاده و حجم محصولات کاهش یابد.

مرحله بعدی در هنگام پنجه‌زنی انجام می‌شود. در این مرحله بخش‌هایی تازه در گندم شروع به رشد می‌کنند که مانند شاخه‌هایی در اطراف گندم هستند. این شاخه‌های جانبی، پنجه نامیده می‌شود و افزایش تعداد آن موجب افزایش حجم و تراکم محصول در هکتار خواهد شد. آبیاری در این مرحله می‌تواند موجب تحریک گندم و رشد بیشتر پنجه‌ها شود که به بهبود عملکرد نهایی (حجم محصول و کیفیت گندم‌ها) کمک می‌کند. این آبیاری نیز در مناطقی که از بارندگی پاییزی مناسب برخوردار نیستند، حائز اهمیت است.

اگر منطقه کاشت گندم زمستانی بدون باران یا خشک باشد، آبیاری زمستانی یا تکمیلی برای رشد گندم‌ها لازم است. البته این کار برای مناطق بسیار خشک که در طول زمستان هم بارشی وجود ندارد لازم است که چنین اقلیمی در ایران تقریبا نادر بوده و معمولا بارش برف یا باران نیاز گندم به رطوبت را در طی زمستان تامین می‌کند، اما در صورت نیاز و خشکی منطقه، می‌تواند انجام شود.

با شروع فصل بهار، رشد گندم سرعت بیشتری پیدا کرده و وارد فاز ساقه‌دهی و گلدهی می‌شود. گندم در مرحله ساقه‌دهی به آب بیشتری نیاز دارد. در زمان گلدهی نیز که یکی از مراحل حساس و حیاتی رشد گندم است، گندم به بالاترین نیاز آبی خود می‌رسد و هرگونه تنش آبی و خشکی می‌تواند به تولید دانه‌ها و عملکرد نهایی گندم آسیب وارد کند. بنابراین اگر در منطقه تحت کشت، بارش بهاری کافی وجود نداشته باشد، باید از آبیاری تکمیلی استفاده کنید.

آبیاری گندم زمستانه

مرحله اول آبیاری گندم زمستانه مانند گندم پاییزه، دقیقا پس از کشت صورت می‌گیرد. این مرحله یکی از آبیاری‌های ضروری است که به جوانه‌زنی گندم کمک کرده و بستر مناسب را برای ریشه‌زنی گندم در خاک فراهم می‌کند. اگر در این مرحله خاک رطوبت کافی نداشته باشد، احتمال تاخیر در جوانه‌زنی و کاهش کیفیت محصول وجود دارد.

اگر منطقه شما، فصل زمستانی بدون باران و خشک دارد، ممکن است گندم زمستانه شما نیاز به آبیاری داشته باشد. البته این مورد در صورت نیاز انجام می‌شود زیرا معمولا رطوبت ناشی از بارش برف و باران برای رشد گندم کافی است. اگر زمستان شما دوره‌های طولانی مدت خشکی دارد یا افت دمای شدید با کاهش رطوبت زمین رخ می‌دهد، آبیاری تکمیلی می‌تواند کمک‌کننده باشد.

با شروع بهار، گندم زمستانه وارد مرحله پنجه‌زنی می‌شود. از آنجایی که دمای هوا در اوایل بهار نسبت به زمستان افزایش می‌یابد، گندم زمستانه برای تولید پنجه بیشتر (که به تولید خوشه‌های بیشتر و بهبود عملکرد نهایی گندم کمک می‌کند) نیاز به آبیاری دارد؛ مخصوصا اگر بارش بهاری منطقه کافی نباشد.

پس از پنجه‌زنی، وارد مرحله ساقه‌دهی و گل‌دهی می‌شویم که مراحلی حساس به آب هستند و آبیاری کافی می‌تواند به گندم برای تولید ساقه و دانه‌های قوی‌تر کمک کند. همچنین در مرحله گل‌دهی آب کافی موجب جلوگیری از ریزش گل‌ها و رشد دانه‌های توپر و باکیفیت می‌گردد. پس اگر بارش بهاری نمی‌تواند به خوبی تامین کننده رطوبت خاک باشد، باید آبیاری تکمیلی انجام شود.

آخرین مرحله آبیاری، مرحله پر شدن دانه‌هاست. اگر بارندگی طبیعی بهاری ناکافی باشد، در این مرحله نیز باید آبیاری انجام شود زیرا آب کافی برای افزایش وزن و پرتر شدن دانه‌ها ضروری است. همچنین اگر قصد دارید درباره اصول کاشت گندم زمستانه و نکات آن اطلاعات جامعی کسب کنید مقاله «زمان کاشت گندم زمستانه» را حتما مطالعه کنید.

آبیاری گندم بهاره

گندم بهاره به علت کاشت در بهار، دوره رشد خود را در دوره مرطوب و بارانی سال طی می‌کند. به همین دلیل، به جز مرحله اول که به شدت مهم و ضروری است، سایر مراحل در صورت نیاز و کافی نبودن بارندگی‌های بهاره انجام می‌شود.

مانند دو نوع گندم بالا، گندم بهاره نیز اولین مرحله آبیاری را دقیقا پس از کشت تجربه می‌کند. در این مرحله خاک باید به قدر کافی رطوبت داشته باشد تا بذرها به خوبی و با سرعت به مرحله جوانه‌زنی برسند. اگر رطوبت خاک کافی نباشد، رشد اولیه بذرها به مشکل خورده و دچار تاخیر می‌شود که این موضوع می‌تواند بر عملکرد نهایی مزرعه گندم تاثیر منفی بگذارد. پس آبیاری در مرحله جوانه‌زنی بسیار اهمیت دارد.

مرحله بعدی در هنگام پنجه‌زنی اتفاق می‌افتد. گندم در این مرحله شروع به رویش و رشد پنجه‌ها می‌کند و در نتیجه به آب کافی نیاز دارد. تعداد پنجه‌های سالم و قوی روی عملکرد نهایی و تراکم محصولات تاثیر مستقیم دارد. آبیاری در مرحله پنیجه‌زنی علاوه بر کمک به گندم در رشد بهتر پنجه، به توسعه ریشه نیز کمک می‌کند.

پس از مرحله پنجه‌زنی، وارد مرحله ساقه‌دهی می‌شویم. در این مرحله گندم به سرعت رشد کرده و طول آن افزایش یافته و همزمان با این رشد قدی، نیاز آبی آن نیز افزایش می‌یابد. اگر در این مرحله آب کافی به گیاه نرسد، رشد آن کند شده و بر عملکرد نهایی ضربه وارد می‌شود.

همچنین در مرحله گلدهی نیز آبیاری به شدت مهم است زیرا گل‌های گندم در این مرحله می‌رویند و فرایند گرده‌افشانی و تولید دانه آغاز می‌شود. به همین دلیل هرگونه تنش ‌آبی در این دوره موجب ایجاد مشکل در فرآیند تشکیل دانه‌ها و در نتیجه کاهش تعداد و کیفیت آنها می‌شود. البته برای مقاوم کردن گیاهان در برابر تنش‌های این چنینی، استفاده از کودهای ضد تنش مانند آمینو اسید بسیار مهم است که ما جزئیات مصرف آن را در مقالۀ «طریقه مصرف کود آمینو اسید» بررسی کرده‌ایم.

آخرین مرحله آبیاری مهم گندم بهاره نیز هنگام پر شدن دانه‌هاست. در این مرحله دانه‌ها، در حال وزن‌گیری و پر شدن هستند و اگر آب کافی در اختیار گندم نباشد، کاهش کیفیت و وزن دانه‌ها قابل انتظار خواهد بود. بنابراین اگر در هرکدام از مراحل نام برده، بارندگی رخ ندهد، بهتر است حتما اقدام به آبیاری مزارع خود کنید. درصورتی که هرگونه سوال درباره کاشت گندم بهاره دارید به مقاله «کشت گندم بهاره» مراجعه نمایید.

بررسی بهترین روش آبیاری گندم

قبل از آنکه به بررسی انواع روش‌های آبیاری بپردازیم، ابتدا باید مقاله «مراحل کاشت گندم» را مطالعه کنید تا با اعمال بهترین روش کاشت بذر گندم در زمین، بتوانید بازدهی خود را افزایش دهید و سیستم آبیاری مناسب مزرعه را انتخاب کنید.

در حال حاضر حجم بالایی از گندم زیر کشت در جهان به صورت دیم کاشت می‌شود اما اگر به دنبال افزایش کیفیت و تناژ محصولات هستید، بهتر است که از روش‌های نوین آبیاری استفاده نمایید.

روش‌های آبیاری گندم، بسیار متنوع هستند. در مناطق خشک و کم باران، عمده گندم به صورت کامل تحت آبیاری کشت می‌گردد. در مناطق نیمه خشک، از آبیاری تکمیلی جهت کاهش استرس ‌های آبی استفاده می‌شود. متداول‌ترین روش آبیاری گندم اما، روش غرقابی است؛ البته با توجه به هدررفت بالای آب در این روش و بحران‌های آبی موجود، بهتر است از روش‌های نوین آبیاری استفاده شود.

روش‌هایی مانند آبیاری تحت فشار جهت بهینه‌سازی مصرف آب برای گندم بسیار مناسب است. در ادامه، هر یک از روش‌های آبیاری گندم را به صورت مفصل‌تر توضیح خواهیم داد:

آبیاری بارانی گندم

یکی از جایگزین‌های بسیار مناسب آبیاری سنتی، آبیاری بارانی است. در روش آبیاری بارانی، قطرات آب به وسیله پاشنده‌ها در هوا پخش شده و به صورت باران بر گندم‌ها می‌ریزد. به همین دلیل موجب بهبود رطوبت سطحی گندم می‌شود.

این روش به علت کاهش هدررفت آب می‌تواند در کاهش هزینه‌های کشاورزی مناسب باشد. از معایب این سیستم می‌توان به بالا بودن احتمال گرفتگی لوله‌ها به علت رسوب آب اشاره کرد. این روش مناسب مناطقی است که تبخیر و تعریق در آنها بالا نباشد و سرعت باد بالاتر از 4 کیلومتر نرود. در غیر این صورت به دلیل وزش باد شدید، قطره‌ها پراکنده می‌شود و یا به علت تبخیر، اصلا به سطح زمین نمی‌رسد. با این حال اگر در منطقه مناسب استفاده شود، بازدهی بین 75 تا 80 درصدی خواهد داشت.

آبیاری غرقابی گندم

 در این روش که یکی از روش‌های سنتی آبیاری گندم محسوب می‌شود، تمامی سطح تحت کشت گندم، زیر آب رفته و آبیاری با جذب آب در زمین صورت می‌گیرد. از مزایای این روش می‌توان به کاهش هزینه‌های کشاورزی و همواره مرطوب ماندن خاک گندم اشاره کرد.

روش‌های نوین هرکدام ابزارها مورد نیاز خود را طلب می‌کنند اما روش آبیاری غرقابی گندم نیاز به هیچگونه ابزاری ندارد. با وجود این، به دلیل تبخیر بالا، هدر رفت آب در این روش زیاد است و با توجه به اوضاع کنونی منابع آب، استفاده از این روش توصیه نمی‌شود.

آبیاری قطره ای گندم

آبیاری قطره ای گندم را می‌توان بهترین روش آبیاری معرفی کرد که موجب بیشترین راندمان در تولید گندم می‎‌گردد. این روش به وسیله خطوط و نوار تیپ انجام می‌شود و تنها عیبی که می‌توان برای آن نام برد، احتمال گرفتگی و انسداد لوله‌ها به علت رسوبات و املاح آب و همچنین هزینه‌های ایجاد این سیستم از قبیل خرید نوارها و نصب آنهاست. با این حال، مزایای فراوان این روش موجب شده تا معایب آن زیاد به چشم نیاید. در روش آبیاری قطره ای گندم به علت هدایت مستقیم آب به ریشه، میزان تبخیر یا بادبردگی نزدیک به صفر است.

این روش همچنین، موجب مخلوط شدن کامل و مناسب کود و آب شده، در کاهش مصرف کود به شدت موثر است به طوری که گاهی تا 95 درصد موجب کاهش مصرف کود می‌شود. به علت حل و مخلوط شدن کود در آب، مواد موجود در کود به خوبی به تمام سطح کشت می‌رسد. به این روش کوددهی که با آبیاری همزمان است، کودآبیاری گفته می‌شود.

غیر از موارد گفته شده، روش آبیاری قطره ای گندم موجب کاهش فرسایش خاک، کنترل علف‌های هرز و صرفه‌جویی در زمان آبیاری شده و به کل سیستم آبیاری و کشاورزی کمک می‌کند. اما اگر زمین محل کشت گندم از خاک شوری برخوردار است، حتما قبل از ایجاد سیستم قطره‌ای باید این شوری کنترل شود. در غیر این صورت، به علت نفوذ نمک در کنار آب، احتمال آسیب به گندم‌ها وجود دارد.

به طور کلی در این روش نوارتیپ‌ها باید به گونه‌ای قرار بگیرند که تمام سطح خاک چه به صورت نفوذ مستقیم آب و یا به صورت نفوذ توده رطوبتی، تا مدت آبیاری بعدی مرطوب باشد. بالاترین راندمان با انتخاب 70 سانتی‌متر فاصله نوارها، 90 متر طول لترال‌ها و 20 سانتی‌متر فاصله سوراخ‌های آب‌ده به دست خواهد آمد.

سخن آخر

آبیاری محصولات امری حساس و به شدت مهم در پروسه کشت است که افراط یا تفریط در آن نتایج نامناسبی برای محصولات به همراه خواهد داشت. گندم نیز از این قاعده جدا نبوده و کشاورزان این محصول نیاز به آگاهی از جوانب مختلف  آبیاری دارد.

آگاهی از روش‌ها و مزایا و معایب هر کدام و همچنین تنش‌های آبی گندم و زمان آبیاری، در کاشت اصولی گندم ضروری است. در این مقاله، تلاش شد تا صفر تا صد آبیاری گندم شرح داده شود تا شما هم با رعایت برخی اصول ساده بتوانید بازدهی مزرعه خود را بهینه کنید و به سهولت، سود خود از کشاورزی گندم را مضاعف نمایید.

مطالب مرتبط

سوالات متداول